Teoś

Nazywano go Kmicicem opozycji. Był jedną z najbarwniejszych postaci podziemia po wprowadzeniu stanu wojennego. Jego życiorys mógłby służyć jako temat książek i scenariusz filmów sensacyjnych. Tyle że takie książki i filmy nie powstały, a sam “Teoś” jest dziś postacią zapomnianą. Jego legenda jest wciąż żywa jedynie w środowisku warszawskim. Fakt współpracy z Klincewiczem wśród osób działających w podziemiu wciąż nobilituje.

Na temat “Teosia”, a szczególnie stworzonych przez niego Grup Oporu “Solidarni”, powstało już kilka tekstów. Nieznane są natomiast działania operacyjne, prowadzone wobec niego przez Służbę Bezpieczeństwa.

Przed sierpniem i w okresie “karnawału”

Działalność opozycyjną rozpoczął w 1975 r., kiedy studiując na Politechnice Warszawskiej wraz z bratem drukował ulotki przeciw planowanym zmianom w Konstytucji PRL. Rok później wraz z Janem Lityńskim i Witoldem Łuczywo zorganizował drukarnię sitową w akademiku “Mikrus”. W tym samym okresie zainteresowała się nim Służba Bezpieczeństwa, która założyła sprawę operacyjnego rozpracowania o kryptonimie “Klimek”. Napisano: “Celem założonej sprawy było wyjaśnienie przyczyn zaangażowania się figuranta we wrogą działalność, rozpoznania jego osobowości i motywów działania, określenie stopnia jego wrogiego oddziaływania na innych studentów Politechniki oraz zlikwidowanie ujawnionego zagrożenia. W toku prowadzenia sprawy ustalono, że figurant pochodzi z rodziny robotniczej, jego ojciec mieszka w Gdyni i pracuje jako kierownik noclegowni na stacji PKP Gdańsk Główny. Matka w 1973 r. wyjechała na wycieczkę do USA i odmówiła powrotu”.

19 lipca 1978 r. “Teoś” został zatrzymany w mieszkaniu Zbigniewa Drozdowskiego, gdzie wspólnie z Dariuszem Kupieckim i Jakubem Bułatem wydrukował “Robotnika” nr 18 w nakładzie 2500 egzemplarzy. Zatrzymanie to nastąpiło na skutek donosów TW “W” i KO [Kontaktu Operacyjnego] “B”. W meldunku zapisano: “Przesłuchanie – Na pytania w sprawie druku nie odpowiadał. W czasie rozmowy na tematy ogólnopolityczne okazało się, że nie miał pojęcia o pracach sejmu, nie znał dziennikarzy z >Trybuny Ludu<. Cytował wyuczone fragmenty z pisemek KOR, nic nie czytał z ROPCiO. Odmawiał zeznań i nie bał się ewentualnych represji, na zakończenie powiedział, że jeszcze wiele razy tu się znajdzie”.

I rzeczywiście, do sierpnia 1980 r. Teodor Klincewicz wielokrotnie był zatrzymywany i przesłuchiwany oraz kilkakrotnie pobity. Służba Bezpieczeństwa podjęła również próbę werbunku. Do rozstrzygającej rozmowy doszło 12 października 1978 r. SB groziła Klincewiczowi, że opublikuje jego zdjęcia z rozmów z esbekami w kawiarni “Na Rozdrożu”. Gdy odmówił współpracy, dalszych prób już nie podejmowano.

Po Sierpniu “Teoś” staje się czołową postacią w Niezależnym Zrzeszeniu Studentów. W 1981 r. jest wiceprzewodniczącym Krajowej Komisji Koordynacyjnej NZS. W notatce Wydziału III Komendy Stołecznej MO z 10 kwietnia 1981 r. zapisano: “Antysocjalista. Daje zły przykład. Postanowiono kontrolować postawę, działalność i kontakty przez TW >Jowisz< i >Rum<. Obserwować Klincewicza w KKK NZS i na uczelni. Wytypować kandydatów na TW, dokumentować łamanie prawa. Izolować w środowisku”.

Polowanie

W trakcie przygotowań do wprowadzenia stanu wojennego “Teoś” znalazł się na liście osób przeznaczonych do internowania. 12 grudnia przygotowano nawet specjalny “Plan kombinacji operacyjnej zatrzymania Klincewicza”. Przewidywał on następujące działania:

“O 23.00 doręczyć telegram. >Proszę o natychmiastowy przyjazd do Gdańska ojciec miał wypadek<. Klincewicz uda się na Dworzec Centralny, aby pojechać do Gdańska. Możliwe trasy przejścia do dworca:

1. Pieszo, łapiemy na Polnej
2. Autobusem, łapiemy przy >Remoncie<
3. Samochodem z kolegą na Centralny. Łapiemy po wyjściu z samochodu przed wejściem na dworzec.

KD Śródmieście ma być gotowa na przyjęcie groźnego przestępcy”.

“Teoś” unika jednak zasadzki. Jako jedyny z kierownictwa NZS nie został zatrzymany i zszedł do podziemia. Stał się dla SB jednym z najgroźniejszych działaczy. Rozpoczęło się prawdziwe polowanie. W notatce z 30 grudnia 1981 r.: “Nie stwierdzono że jest w Gdańsku, nie stwierdzono, że go nie ma”. Niespełna miesiąc później w kolejnej notatce skierowanej do Wydziału I Departamentu III MSW napisano: “Klincewicz opuścił >Mikrusa< 13.12.81. Nie był widziany ani na Szpitalnej, ani na Politechnice. Nie ma go w Gdyni. Nie ma informacji o kontaktach z NZS. Brat wynajmuje mieszkanie na Miączyńskiej 59 m. 54. Klincewicza nie ma pod tym adresem”.

SB jest ciągle bezradna. 28 stycznia 1982 r. powstaje “Plan ujęcia Klincewicza”. Ma w tym pomóc m.in. następująca agentura:

• >Jowisz< penetruje konwent NZS PW
• >Rum< >S< Politechniki Warszawskiej
• KO >KD< DS >Mikrus<
• KO >DB<. Kontakt z dziekanatem
• KO? Pracownicy i studenci wydziału
• NZS poza PW uruchomić tajnych współpracowników z III wydziału.
• KKK NZS >Jan<“.

Do SB docierają kolejne informacje o działalności “Teosia”. Notatka z 26 lutego 1982: “Klincewicz się ukrywa i zakłada >Centralny Ośrodek Kierowania NZS< – akcje sabotażowe, terror psychiczny, akcje informacyjne. Prawdopodobnie on odpowiada za ulotki sypane 17 bm w rocznicę rejestracji NZS”.

W tym czasie “Teoś” dochodzi do wniosku, że w działalności należy wyjść poza struktury NZS, i zaczyna organizować Grupy Oporu “Solidarni”. Tymczasem “Wydział III KSMO typuje Klincewicza jako zabójcę sierżanta Karosa. Zaleca najwyższą ostrożność w czasie próby zatrzymania”.

Po wielu nieudanych próbach aresztowania “Teosia” 12 sierpnia 1982 r. powstaje kolejny plan działań, który przewiduje: “W Gdańsku nie ma Klincewicza. NZS się nie kontaktuje. Może nie ma go w Warszawie.
Janicki Dionizy opiekunem pracy dyplomowej Klincewicza. Może Klincewicz skontaktuje się z nim. Wykorzystać TW >Mars<. Petykiewicz Jan dziekan wydziału jest opozycjonistą. Obserwować mieszkanie może Klincewicz zjawi się u niego. Utrzymać podsłuch na telefon Zarajczyka, jeśli Klincewicz wróci do Warszawy to z niego skorzysta. Mecenasa Szczuki nie da się pozyskać. Obserwować, może dotrą łącznicy od Klincewicza. Pomoże >Jan<“.

Wpadka

24 marca 1983 r. Służba Bezpieczeństwa wreszcie zanotowała sukces. Z meldunku: “W nocy z 21 na 22 marca o godzinie 23.25 zatrzymano Teodora Klincewicza”.

Nie ulega wątpliwości, że do aresztowania doszło przypadkowo. “Teoś” poruszał się swobodnie po całej Warszawie. W kieszeni miał dowód osobisty wystawiony na nazwisko Ludwiczak. Jeden z jego najbliższych współpracowników – Janusz Ramotowski przekazał opartą na opowiadaniu samego “Teosia” relację o okolicznościach zatrzymania: “Teoś włóczył się cały dzień z otrzymanymi ode mnie matrycami, aż wieczorem postanowił zostawić je w swoim lokalu na rogu Kruczej i Żurawiej. Niestety milicja robiła obławę na prostytutki i sutenerów z >Grand Hotelu<. Dwóch z nich stało w bramie domu, w którym Teoś miał lokal. Wylegitymowali go, miał swoje papiery, ale nie wzbudziły one niepokoju gliniarzy z obyczajówki. Nie pasował im do sprawy. Już go puszczali, kiedy jeden z nich poprosił Teosia o otworzenie torby. Zobaczyli matryce, ale Teoś wyciągnął zrobiony przez siebie >kwit<, upoważniający go do przewożenia papieru. Prawie zadziałało, ale jeden z nich rozpoznał matryce, które już gdzieś widział. Teoś potraktował gliniarzy gazem i biegiem wyskoczył z bramy. Niestety kawałek dalej stał radiowóz na cywilnych znakach i Teoś, jak to Teoś, z kieszeniami pełnymi >kwitów< wylądował na Wilczej. Wezwano bezpiekę i wylądował na Rakowieckiej”.

“Teoś” przebywał w areszcie do lipca 1983 r. Natychmiast po wyjściu powrócił do aktywnej działalności. W ślad za tym nastąpiły kolejne działania operacyjne SB i kolejny rozdział w pojedynku Klincewicz kontra Służba Bezpieczeństwa, który trwał do 1989 r. Mimo wpadki z 1983 r., pojedynku zwycięskiego dla “Teosia”. Trudniejsza dla niego, jak dla wielu działaczy podziemnych, okazała się próba odnalezienia się po upadku komunizmu, przerwana tragicznym wypadkiem w 1991 r.

Autor dziękuje Januszowi Ramotowskiemu za udostępnienie materiałów.

Włodzimierz Domagalski

Umyjcie ręce po farbie

“On był Kmicicem opozycji. Tylko on mógł wysadzić kolubrynę.”
O Teodorze Klincewiczu – legendzie podziemnej “Solidarności” – opowiada Paweł Smoleński.

1. Zostały strzępki, skrawki, okruszyny pamięci. Dokonało się wielkie zapominanie.

A przecież był taki czas, gdy widywaliśmy się niemal codziennie.

Nie pamiętam więc, kiedy się poznaliśmy. U schyłku lat 70.? Nie, bo wtedy najbardziej lubiłem żeglarstwo, choć Teoś też kochał jachty, więc może wtedy.

Tuż po Sierpniu, przez Jędrka, jednego z podpisanych pod deklaracją założycielską Niezależnego Zrzeszenia Studentów? Chyba nie, bo we wrześniu wyjechałem w świat.

W karnawale pierwszej “Solidarności”? Możliwe, bo wtedy poznawało się wielu wspaniałych ludzi. Podczas strajku na warszawskim uniwerku w listopadzie i grudniu 1981?

W pierwszych dniach stanu wojennego? Nie, wtedy z pewnością nie. Kilka dni przed 13 grudnia Ewa B., moja znajoma, później dziewczyna Teosia, prosiła mnie, bym ich poznał.

Więc kiedy? Nie pamiętam.

Został mi w głowie widok jego kożucha i potwornie brzydkich futrzanych czapek. Teoś w zielonej kurtce amerykańskich marines; rękawy podciągnięte, dłonie wciśnięte w kieszenie. Teoś siedzący na fotelu: noga na nogę, zgarbiony, ręce dziwnie splecione (jak on mógł wytrzymać w takiej pozycji?). Kalosze; nikt przy zdrowych zmysłach nie chodził w takim paskudztwie. Karteczki i karteluszki, pęki kluczy, wymięte papierosy.

Ale już nie pamiętam koloru szalika. Ewa B. pamięta: był moherowy, w pomarańczową kratkę.

Pamiętam, że do aresztowania w 1983 r. chodził na papierach człowieka o nazwisku Ludwiczak. Ale nie pamiętam (i nikt nie pamięta), jak Ludwiczak miał na imię. Do sfałszowanego dowodu trzeba było zrobić Teosiowi zdjęcie: grzywka obcięta tuż nad oczami, na garnek.

Zapomniałem nawet, że się zacinał. Ale za to pamiętam jego zmordowanie i ułańską fantazję. Oraz że sprawiał wielką frajdę mojej wiekowej Babci. Wchodził do mieszkania, szarmancko całował ją w dłoń i mówił, że jest bardzo głodny. A wtedy Babcia stawiała na stole ogórkową, pierogi, jakieś kotlety, placki ziemniaczane.

Kiedy nie pojawiał się u mnie przez kilka dni, Babcia była niepocieszona. Pytała: – Kiedy wreszcie przyjdzie pan Rafałek (to był jeden z Teosiowych pseudonimów), mój najlepszy stołownik?

Babcia kochała Teosia, bo zjadał wszystko i prosił o dokładkę. Kiedy dowiedziała się, że nie żyje, na parę godzin zamknęła się w swoim pokoju.

2. Esbecka notatka “Słowny opis zagrożenia (faktu)”. Dotyczy obywatela Klincewicza Teodora, syna Teodora i Teresy, studenta Politechniki Warszawskiej. “Podstawą założenia sprawy – czytamy – była informacja uzyskana z Wydziału III A Komendy Stołecznej Milicji Obywatelskiej, że wyżej wymieniony drukował pismo “Robotnik”. Celem założonej sprawy było wyjaśnienie przyczyn zaangażowania się figuranta we wrogą działalność, rozpoznania jego osobowości i motywów działania, określenie stopnia jego wrogiego oddziaływania na innych studentów Politechniki oraz zlikwidowanie ujawnionego zagrożenia. W toku prowadzenia sprawy ustalono, że figurant pochodzi z rodziny robotniczej, jego ojciec mieszka w Gdyni i pracuje jako kierownik noclegowni na stacji PKP Gdańsk Główny. Matka w 1973 r. wyjechała na wycieczkę do USA i odmówiła powrotu”.

Teoś – wedle notatki – zagrażał nie tylko drukowaniem “Robotnika”, drugoobiegowego pisma związanego ze środowiskiem Komitetu Obrony Robotników i nielegalnie kolportowanego w zakładach pracy u schyłku lat 70., w czasach późnego Gierka. “Robotnik” uwierał władzę, bo był dowodem, że klasa przodująca nie za bardzo lubi realny socjalizm.

“W prowadzonym rozpracowaniu powstało nowe zagrożenie – negatywna inicjatywa polityczna wobec władz państwowo-politycznych – petycja”, a szło o podpisany przez niego list protestujący przeciwko rozbijaniu przez bojówki Socjalistycznego Związku Studentów Polskich wykładów niezależnego Towarzystwa Kursów Naukowych.

W dodatku okazało się, że “figurant w domu studenckim Mikrus rozdawał ulotki warszawskiego Studenckiego Komitetu “Solidarności” we wszystkich prawie pokojach”, zbierał podpisy pod listem protestującym przeciwko “grupom chuligańskim i bojówkarzom” – czyli aktywistom SZSP.

Sprawie nadano kryptonim “Klimek”. Zagrożeń przybywało. Rozpracowywanie Teosia kontynuowano do szczęśliwego zgonu PRL.

Witold Łuczywo, współpracownik KOR, drukarz “Robotnika”, wynalazca wielu technik usprawniających powielanie drugoobiegowych pism: – To ja jestem za wszystko odpowiedzialny. Wciągnąłem Teosia do drukowania “Robotnika”. Jego przygoda z opozycją zaczęła się w maleńkim pokoiku akademika Mikrus. W oparach rozpuszczalnika, wśród talku, którym trzeba było przesypywać zadrukowane strony, żeby się nie kleiły.

Henryk Wujec, wówczas działacz KOR: – Idę do Łuczywów, a tu ktoś stoi pod ich drzwiami. Młody chłopak, na ziemi torba, patrzy na mnie spode łba. Więc mówię, po co przyszedłem, a on: “Pana szczęście, bo już bym przywalił”. W torbie miał “Robotnika”. Tak go poznałem. Był Kmicicem opozycji. Tylko on mógłby wysadzić kolubrynę.

3. Tym razem to bezpieczniacka “Analiza. Tajne spec. znaczenia”.

Teoś “jesienią 1980 r. jest inicjatorem utworzenia Niezależnego Zrzeszenia Studentów”, organizuje “wystawę pt. “Marzec 68″ na Politechnice Warszawskiej”, jest “najaktywniejszym uczestnikiem batalii o zarejestrowanie NZS”, a na dodatek “wszystkie planowane przedsięwzięcia konsultował z Jackiem Kuroniem i Zbigniewem Bujakiem”. Został wybrany na wiceprzewodniczącego Krajowej Komisji Koordynacyjnej NZS.

13 grudnia 1981 r. “prowadził kolportaż ulotek podpisanych jego nazwiskiem na terenie Politechniki Warszawskiej, po czym opuścił teren tej uczelni i zaczął się ukrywać”.

Majka K., nasza wspólna przyjaciółka: – Dlaczego chował się u nas? A dlaczego nie, choć to było jakieś wariactwo. W domu małe dziecko, które bez przerwy płacze, mąż co rano wychodzi odbębnić kolejne dni służby wojskowej, a mnie bez przerwy śni się powielacz, słyszę jego turkot dochodzący zza pieca w małym pokoju. A to tylko Teoś przewraca się na skrzypiącym łóżku. Żartowaliśmy, że jak już nasze będzie na wierzchu, to za te moje koszmarne sny wmurują na ścianie tego domu tablicę: “Tu ukrywał się Teodor Klincewicz, również po to, by Majka nie mogła spać”.

Ukrywał się również w innych mieszkaniach na Saskiej Kępie, dłuższy czas przemieszkiwał na warszawskim Bródnie. Ale do mieszkania Majki wracał chyba najchętniej, bo wszędzie blisko.

W “Analizie. Tajne spec. znaczenia” napisano, że do czasu aresztowania “nie udało się ustalić miejsca jego pobytu”.

Majka: – Pamiętasz te okropne kalosze ze Szwecji? Stał ich tu cały karton, brzydkie, ze sztucznym futerkiem, a na dodatek felerne, bo lewy obcas uginał się inaczej niż prawy. Teoś nie miał zimowych butów, więc chodził w tych kaloszach, a po nim chyba wszyscy jego współpracownicy. Nie było mądrego, który na tym pustym obcasie umiałby chodzić bez utykania.

Chłopaki kuleli aż miło. Gdyby policja miała wyobraźnię, prócz chłopaków zidentyfikowanych po kaloszach złapaliby powielacze, które tymi samymi transportami przyjeżdżały ze Szwecji niemal od pierwszych dni stanu wojennego.

4. Po 13 grudnia “Solidarność” zeszła do podziemia. Internowania uniknął Zbigniew Bujak, do stanu wojennego szef regionu Mazowsze, a później lider niejawnego związku. Gdy minął szok, zaczęła ukazywać się nielegalna związkowa prasa, a podziemne drukarnie wydawały książki. W samej Warszawie powstało kilka podziemnych struktur związkowych. Organizowano manifestacje i akcje ulotkowe. Ukrywający się działacze mieli ze sobą kontakt głównie przez łączników. Koordynacją działań podziemia zajmowało się podziemne biuro.

W tym wszystkim widać było rękę Teosia.

Mówił wtedy specyficznym językiem. “Kwit” to był list działacza jednej podziemnej struktury zdelegalizowanej “Solidarności” do działacza drugiej. Zostawiało się go na “skrzynce” u “cioci” – sympatycznej pani, która była właścicielką mieszkania.

“Towar” – to były podziemne gazety, nielegalnie wydane książki, ulotki.

Ulotki rzucano z ręki albo z “przewieszki” (prostokąciki papieru zwinięte w rulon, przewiązane nitką lub żyłką i wywieszone przez gzyms wysokiego domu w centrum miasta. Przy nitce zapalony papieros, koniecznie zagraniczny, bo polskie gasły, żar przepala nitkę, ulotki lecą jak deszcz).

“Złodziej” załatwiał papier, farby do druku, części do powielacza (często był to prawdziwy złodziej). Z “gadał” ustawianych na dachu domu na tyłach więzienia przy Rakowieckiej nadawano audycje do więźniów. A “zadyma” to było wszystko, co Teoś robił – drukowanie, ulotkowanie, gadały.

Ewa Kulik-Bielińska, organizatorka i szefowa biura podziemnego Regionalnego Komitetu Wykonawczego mazowieckiej “Solidarności”, dziś pracuje w Fundacji Batorego: – Na początku stanu wojennego Teoś chciał być liderem podziemnego Niezależnego Zrzeszenia Studentów, bo tylko on z władz NZS uniknął internowania. Ale nie mógł tylko liderować, siedzieć bezczynnie. Chciał coś robić. Im bardziej konkretnie, tym lepiej. Bardzo mi wtedy zaimponował. Lecz pamiętam, że kiedy go słuchałam, nigdy nie byłam pewna, czy to konfabulacja, czy opisy prawdziwych akcji. Ale okazywało się, że nie konfabulował.

Czego to on nie robił? Wszystko, na czym wówczas opierało się solidarnościowe podziemie. W pierwszych miesiącach stanu wojennego na warszawskiej Starówce wmurował tablicę upamiętniającą “Solidarność”. Wymyślił i sam kierował “legalizacją”, czyli akcją wyrabiania fałszywych dokumentów ukrywającym się działaczom Związku (pomagała mu Dorota, wtedy jeszcze licealistka, potem żona).

Dał warszawskiemu kierownictwu podziemia kontakt na Szwecję, skąd szły transporty sprzętu drukarskiego. Współorganizował odbiór przemycanych powielaczy. Scalił istniejące przy różnych podziemnych strukturach grupy do rzucania ulotek i – w zamierzeniu – do małego sabotażu.

Tak powstały Grupy Oporu Solidarni: kilkudziesięciu młodych ludzi gotowych nawet rzucać butelki z benzyną w czasie ulicznych demonstracji i karać kolaborantów podkładaniem smrodów w mieszkaniach albo – jak mówił Teoś – lekką demolką samochodów.

Kulik: – Ukrywałam się w mieszkaniu znajomego, gdzie przez przypadek zawitał jakiś wojskowy. Zorientował się, że tu odchodzi antypaństwowa konspiracja, i poszedł z donosem. Nikt nie wpadł, ale lokal był spalony. Teoś obiecał, że zasmrodzi mu mieszkanie jakimś środkiem chemicznym. Nie wiem, czy to zrobił.

Ale – znając Teosia – zrobił to na pewno.

W 1983 r. przewodniczący “Solidarności” Lech Wałęsa dostał pokojowego Nobla. Więc – opowiadał Teoś z niejakim żalem – kolce do przebijania opon i butelki zapalające poszły precz, a Grupom zostało tylko ulotkowanie, gadały i wieszanie transparentów.

5. Ale przecież nie był tylko od konspiracji. Włodek P., u którego zbierało się pół warszawskiego podziemia, akurat leżał w szpitalu.

To Ewa B. wpadła na pomysł, by w ramach poszpitalnej niespodzianki odnowić jego malutkie mieszkanie. Rok 1982, zbliża się ów 31 sierpnia z planowanymi manifestacjami i nieomal powstaniem, Teoś w dzień konspiruje, a wieczorami, w gazetowej czapce na głowie i pędzlem w ręku, maluje i maluje.

Ewa B.: – To był koszmarny remont: mieszkanko jak chusteczka do nosa, każdy centymetr wykorzystany do maksimum, pełno książek, kasety, płyty. Malowaliśmy kawałek ściany, potem wszystko przesuwaliśmy, i znów kawałek, i znów przesuwanie, i znów kawałek. A Teoś malował i malował. Choć mógł powiedzieć, że ma ważniejsze sprawy. Bo przecież je miał.

6. Zwinęli go w bramie na Hożej, tuż przy Kruczej, w marcu 1983. Tuż przed wpadką mówił Dorocie, że czuje, jak wokół niego zaciska się pętla. Ale może po prostu był straszliwie zmęczony?

Andrzej Friszke z IPN, autor opracowania dotyczącego warszawskiego podziemia stanu wojennego, uważa, że milicyjne meldunki mówią co innego.

Więc – jeśli wierzyć raportom – Teoś wpadł podczas przypadkowej kontroli, milicjanci kazali mu otworzyć torbę, a miał w niej to, czego mieć nie powinien: jakieś matryce do powielacza, bibułę, a przede wszystkim notes.

I esbecy – mówi Friszke – poszli po tym notesie. Nie złamali wszystkich zapisów, ale to, co odcyfrowali, wystarczyło, by w solidarnościowym podziemiu narobić niezłego bałaganu: wpadły trzy offsety, zdekonspirowano lokal drukarni, aresztowano kilka osób. Odpryski sprawy dotarły aż do Krakowa. Tam SB zlikwidowała drukarnię “Głosu Hutnika”.

W grypsie z więzienia, który wpadł w ręce SB, Teoś pisał: “Zwinęli mnie 21.03 o godz. 23.25 na tyłach baru mlecznego róg Krucza – Hoża. Czekali tam na kogoś (?). Nie miałem żadnych szans. Znaleźli przy mnie dwa listy Eryka, list Alberta – jest tam o wszystkim. Na listach dopisane były moje uwagi; notes – część adresów udało się zniszczyć. Widziałem się z Maćkiem. Moja przypadkowa wpadka nie ma nic wspólnego z jego. Zwinęli go następnego dnia na lokalu z materiałami. I jest mi strasznie głupio, przykro. Wiem, że takiej głupoty i bezmyślności nie wybacza się. Siedzę, nic nie mówię, nic nie zeznaję. Teoś”.

Listy “Eryka” to korespondencja Ewy Kulik. “Albert” to członek RKW Wiktor Kulerski. A “Maciek” to Maciej Zalewski, wówczas działacz podziemnej solidarnościowej struktury “Wola”. I on, i Teoś pomylili się. SB namierzyła Zalewskiego po rozszyfrowaniu zapisków w notesie Teosia.

7. Siedział cztery miesiące, do lipcowej amnestii w 1983 r. ogłoszonej na kolejną rocznicę powstania PRL. Gdy wyszedł, od razu przyjechał do Włodka. Dopiero tam zobaczyłem, jak wielu kolegów z mojej szkoły pomagało Teosiowi. Piliśmy chyba gorzałkę pomorską, śmialiśmy się do rozpuku, paliliśmy trawę. Pamiętam, że było nam bardzo dobrze. Oraz – że w żartach z Teosia byliśmy nieco obsceniczni i wulgarni.

Potem pojechał do ojca, do Gdyni. Mieszkali w Chyloni, w biedadomkach, gdzie trafiali ostatni repatrianci z ZSRR. Ojciec zmarł następnego dnia po przyjeździe syna. Jakby czekał ze śmiercią na jego powrót (był niezwykle uparty: ukrywał się z bronią w białoruskich lasach chyba do 1947 r., jako jedyny z rodzeństwa nie przyjął sowieckiego obywatelstwa).

Później Teoś wyskoczył na Mazury, na łódkę z przyjaciółmi – Włodkiem i Andysiem U. Dziś, przeglądając esbeckie notatki, czytam, że funkcjonariusze szukają działacza podziemia o pseudonimie “Indor”. Szukają i znaleźć nie mogą.

Ewa B.: – Nazywaliśmy czasem Teosia Indor, bo kiedy zacinał się, to gulgotał jak indyk. I był jeszcze Królem Podwórza. A Króla Podwórza przypadkiem bezpieka nie szukała?

Wtedy na łódce chłopaków raz po raz ogarniała wakacyjna głupawka. Nie zrobisz tego – jesteś Indorem. Nie wypijesz – jesteś Indorem.

Włodek: – Indor był tytułem prześmiewczo-wyróżniającym, ale przede wszystkim przechodnim. Indorem zostawało się na chwilę i nie wypadało nim być ani minuty dłużej. Dlatego każdy z nas był choć raz Indorem, ale odbijał przezwisko jak piłeczkę. Bezpieka szukała “Indora”? Niemożliwe! Za co im płacili, na co szły nasze podatki?

Przy biurku funkcjonariusza SB powstała też notatka datowana na 1985 r. Opracował ją podporucznik, a zaangażowano w jej tworzenie kilka wydziałów SB Komendy Stołecznej. Tytuł: “Dot. kobiet, z którymi kontaktuje się T. Klincewicz”.

Ustalono więc, że Teoś czasami jeździ samochodem ojca Krysi. Że na Ursynowie widuje się z Zuzą, siostrą Krysi, obok wysokiego bloku, w którym jest publiczny telefon, więc pewnie stamtąd dzwoni.

Że brat plastyczki Małgosi Andrzej też studiuje na ASP.

Zaś Iza pracuje w klubie aktora.

“Do chwili obecnej nie ustalono aktualnej narzeczonej T. Klincewicza – tłumaczy się podporucznik. – Posiadamy informacje, że jest ona nazywana “Krówka” lub “Czarna Ewka”, ma na imię Ewa i mieszka na Saskiej Kępie. Wykonywała ona dla figuranta projekt kalendarza i winietę dla Kooperatywy Robotniczo-Studenckiej “Wola”. Z wykształcenia jest plastyczką. Klincewicz często przebywa w jej mieszkaniu”.

Ewa B.: – To jakaś brednia. Przecież pamiętasz, że rozstaliśmy się ponad rok wcześniej.

8. Jest też esbecka notatka, że kiedy Teoś wyszedł z więzienia, był tak sfrustrowany, odcięty od konspiracyjnych kontaktów, że za dużo pił, wpadł “w towarzystwo narkomanów”. Więc zachodzimy w głowę – Włodek, Ewa B., ja – kiedy tak pił i w jakie okropne towarzystwo wpadł. I wychodzi nam, że w nasze, bo trochę piliśmy i paliliśmy trawę. Ale trochę, i dość szybko nam przeszło.

Zaś co do odcięcia od kontaktów – najlepiej pamiętają to Ewa Kulik i Konrad Bieliński. Konrad był członkiem warszawskiego Regionalnego Komitetu Wykonawczego “Solidarności”.

Ewa Kulik: – Nie pamiętam bezpo-średnich kontaktów, wszystko załatwialiśmy przez łączników. Chyba że przypadkiem wpadaliśmy na siebie na jakichś przyjęciach.

Konrad Bieliński: – Gdy Teoś wyszedł z więzienia, obawialiśmy się osobistych spotkań, bo uważaliśmy, że cholernie go pilnują. Ale w końcu spotykaliśmy się, bo jego po prostu nie można było nikim zastąpić.

To już połowa lat 80. Powolutku zaczyna się czas, gdy na podziemną działalność brakuje pieniędzy, a i ludziom zaczyna brakować zapału. I oczywiście – to nie Teoś wymyślił, że trzeba, jak za niemieckiej okupacji, robić konspiracyjną galanterię – znaczki czy kalendarze. Ale nikt nie robił ich tak fantazyjnie jak on. Znaczki z Madonnami na srebrnej, a potem złotej apli, koniecznie przeszyte maszyną do szycia, z równo dziurkowaną perforacją. Kalendarze, koniecznie z narodowymi symbolami, rarytas dla kolekcjonerów.

Konrad Bieliński: – Na podziemnej konfekcji można było zarobić spore pieniądze. Bywało, że znaczki “Solidarności” produkowali ludzie, którym szło tylko o szmal. Ale to nie Teoś. On w ten sposób finansował działalność Grup Oporu.

Projekty znaczków i kalendarzy robiła Ewa B. Pierwsza partia z reguły lądowała u nas; Teoś przynosił ją dumny jak paw. Może dlatego, że umieliśmy go chwalić. A może, że – podobnie jak Teoś – mieliśmy dystans do narodowej ikonografii. Kiedy już przesłodziliśmy się Madonnami, projektowaliśmy nowe kompozycje. Orzeł w kajdanach przebity sztyletem z napisem NKWD.

Nie kombinowaliśmy tak, by cokolwiek wyszydzić, ale po to, by odreagować. Może dlatego tak bardzo rozumiem słowa Henryka Wujca: – Jeśli ktoś ważny, a nawet mało ważny w konspiracyjnej robocie, zapomniał się w zadzieraniu nosa, powinien trafić na Teosia. Nie znałem drugiego człowieka, który miałby większy dystans do siebie i do konspiracji.

9. Ewa B. wychodzi za mąż, a rzecz dzieje się w Kazimierzu nad Wisłą latem 1986. Teoś, uznany za najbardziej odpowiedzialnego, ma klucze do domków kempingowych, gdzie rozlokowano gości. Już po ceremonii daleko od miasteczka płonie ognisko.

Włodek P.: – Opowiedział mi to o poranku; przyszedł do knajpy, szurając rozwiązanymi butami, skacowany jak ostatnie nieszczęście.

Ewa B.: – Wracaliśmy z mężem od ogniska. Patrzymy: na schodach walają się pęki kluczy. Oho, był Teoś – pomyślałam. Wchodzimy do pokoju, a on śpi rozwalony w naszym małżeńskim łożu.

Włodek P.: – Wchodzi więc “Indor” i mówi: – Widziałem Matkę Boską. Ja na to: – Teoś, coś ty? A on: – Nic, to tylko figurka.

Zdrożył się, idąc od tego ogniska, przysiadł i zasnął, zanim trafił do pokoju Ewy. Gdy się obudził, zobaczył figurkę Panienki, tę koło studni, na ulicy Krakowskiej.

10. Na tle innych struktur regionu Grupy Oporu wyróżniały się radykalizmem – pisze Andrzej Friszke. – Główny cel, jaki sobie stawiano, to czynny opór wobec reżimu. Podejmowano m.in. akcje zwalczania kolaborantów, donosicieli, nadgorliwych sędziów, próbując niszczyć ich samochody, informować ulotkami w miejscu zamieszkania o ich wyczynach, zasmradzać im mieszkania. (…) Przed manifestacjami 31 sierpnia przygotowano 150 butelek z benzyną, specjalna grupa rzemieślnicza wykonała kolce do przebijania opon samochodów… Wiktor Kulerski wspomina, że na początku 1983 r., kiedy zastępował Bujaka, otrzymał raport o zgromadzonej broni i środkach wybuchowych oraz dalszych możliwościach ich pozyskiwania i kosztach finansowych z tym związanych. Polecił wówczas natychmiastowe zniszczenie tego potencjału.

Konrad Bieliński: – Gdy SB złapała Teosia, Wiktor musiał bardzo ostro zdyscyplinować Grupy. Ci chłopcy byli gotowi odbijać Teosia z Rakowieckiej.

Dyscyplinowanie pomaga, lecz nie na długo. Na początku 1985 r. Zbigniew Bujak pisze do Klincewicza list po raz kolejny zakazujący używania środków wybuchowych: “Niezastosowanie się do przedstawionych zasad i warunków spowoduje odstąpienie Regionalnego Komitetu Wykonawczego od organizacyjnej i merytorycznej (politycznej) odpowiedzialności za działalność Grup (włącznie z podaniem tego do publicznej wiadomości)”.

Bieliński: – Szło o to, by ich utemperować. Ich umiejętności były bardzo potrzebne podziemiu, ale czasami chłopców Teosia ponosiły fantazja i brawura.

11. Ślub Doroty i Teosia był u św. Marcina (dziesiątki gości, życzenia składają najpierwsze postacie opozycji), wesele w knajpie jakiegoś hotelu w Śródmieściu. Więc dlaczego pamiętam taksówkę o późnym świtaniu, która wiezie mnie do domu gdzieś z dalekiego Mokotowa?

Dorota: – Zlały ci się dwa bankiety. Pierwszy był w Grandzie, drugi – na Ursynowie.

To z tego drugiego pamiętam i chyba zawsze będę pamiętać kawałek Madonny “La isla bonita” lecący z przesterowanego magnetofonu. Dla mnie to ich – Doroty i Teosia – weselna piosenka.

Pamiętam też spotkania w ich mieszkaniu na warszawskich Bielanach opodal huty: dwa kiszkowate pokoje, malutka kuchnia, masywne drzwi wejściowe, żeby SB nie mogła ich łatwo wyważyć. Pogaduchy do świtu, planowanie, co wydać, Teoś gra na gitarze albo opowiada, że umie grać na “wstydzie”, czyli harmonii, którą, lekko zaciągając, lubił też nazywać “akordionem”.

Raz dla żartu wynieśliśmy im z domu wszystkie sztućce. Dorota mówi, że tego akurat nie pamięta. Ale Ewa B. i ja pamiętamy, że była wściekła. Tak samo jak Teoś: wtedy akurat chodził po znajomych i zanim zostawił kwit albo zabrał towar, mówił: – Oddawaj moje widelce, gdzie są moje noże? Więc oddawaliśmy, ale po sztuce, zadowoleni z głupawego kawału. Nie obraził się, choć może powinien.

12. Po Okrągłym Stole Teoś wszedł do władz mazowieckiej “Solidarności”. Mówił, że samopoczucie po wyjściu na powierzchnię ma całkiem dobre. Choć jakby dusił się w legalnych strukturach. Nie z braku adrenaliny czy pracy, ale dlatego że to, co w stanie wojennym proste, powoli stawało się nieproste: Związek rozmieniał etos na frakcje, kliki, grupy i posady.

Wielu kolegów z podziemia rozbiegło się po świecie, poszli do polityki, w spółki z o.o. (o takich mawiał: poszli spółkować). Innym pomógł zaczepić się w “Solidarności”. Miał pomysł, by tych, którzy rzucali ulotki, zatrudnić w tworzącej się warszawskiej straży miejskiej. Niewiele z tego wypaliło.

Ale ciągle czuł się za nich odpowiedzialny. Mówił “Gazecie”: – Żyliśmy z czterokrotną aktywnością. Wielu zniszczyło sobie zdrowie, zrujnowało życie rodzinne. Wielu przypłaciło karierami naukowymi – nie ukończyło studiów czy doktoratów. Nie przez represje polityczne, bo te dotknęły zaledwie 5 proc. podziemia, ale przez całkowite pochłonięcie. Ktoś, kto przez osiem lat rozrzucał ulotki, dla kogo normalna praca była tylko koniecznym dodatkiem do życia, jest teraz okaleczony. Wraca z trudem do życia, jak po długiej chorobie… Wydawało się książki, ale nie miało się czasu ich czytać. Człowiek się nie rozwijał, tylko walczył… Uczucie niepewności, przekonanie, że się jest niepotrzebnym, bo zrobiło się swoje, jest udziałem prawie wszystkich. Podziemie to kilka tysięcy osób. Nie można im powiedzieć: dziękuję, chłopcy, umyjcie ręce po farbie, jesteście wolni.

Ta niepewność i tymczasowość kłuła go jak zadra. Pewnie dlatego, choć już był pierwszy niekomunistyczny rząd, zostawił sobie ukryty gdzieś powielacz, płacił za wynajem magazynów, gdzie zawsze można było wrzucić towar. Mówił, że po to, by miał gdzie się cofnąć. Może nie ufał, że tym razem się udało. I że historia pokazała, że żadne cofanie się nie ma sensu.

Lecz jeszcze bardziej kłuło go, że koledzy przestali być kolegami. W “Solidarności” zabrakło solidarności. Koniec marzeń. Nastała pokojowa wojna wszystkich ze wszystkimi.

Dorota: – Wiecznie zajmował się sprawami innych. Dla mnie i dziecka miał niewiele czasu. Przyjeżdżał do domu tylko na wieczorną kąpiel, wyrywał małego Teosia z moich rąk, wrzucał do wanienki, popluskał, oddawał i znów gdzieś leciał.

Ale pamiętam też, jak w ogródku jordanowskim na Saskiej Kępie duży Teoś pcha wózek z małym Teosiem. Obok Dorota. Teoś ma na sobie tę samą zieloną kurtkę marines co osiem lat wcześniej.

I ciągle jest zmęczony, bo druk książek, regionalnej gazety “Solidarności”, bo nasiadówka mazowieckich władz Związku.

13. Dzień przed wypadkiem był zmęczony i podenerwowany. Do czerwonej skody pakował świeżo złożone książki.

Do Gdańska, na kolejny zjazd “Solidarności”, wyjechał grubo po południu. Było już ciemno, gdy pod Mławą wymijał ciężarówkę.

Nagle na drogę wytoczył się pijany mężczyzna. Wpadł do samochodu przez rozbitą przednią szybę. Uderzył w głowę Teosia butami, a może niedopitą butelką? Chyba nic poważnego mu się nie stało, choć po wypadku dowodził, że ma problemy z chodzeniem, i czekał na odszkodowanie.

Teoś zdążył zawiadomić policję i opowiedzieć o wypadku. W niezłym stanie dojechał do szpitala.

Nocą spadł ze szpitalnego łóżka. Już nie odzyskał przytomności.

14. Szukam w pamięci, kto był wtedy w kaplicy staromiejskiego kościoła Ojców Dominikanów. Pytam, ale nikt nie umie powiedzieć, kto wtedy modlił się, by Teoś odzyskał przytomność. Nie było Doroty, siedziała w mławskim szpitalu. Na pewno przyszli Ludka i Heniek Wujcowie. Ewa z Konradem. Ewa B. Pamięć przywołuje obraz kilku głów schylonych nad pulpitami drewnianych klęczników i ojca Jacka Salija przed ołtarzem.

Na zewnątrz było ciemno, zimno i nieprzyjemnie wilgotno. Wiało, trzeba było zapinać kurtki i stawiać kołnierze. Na ulicy Freta żółtym światłem świeciły latarnie. Wyglądały jak nagrobne znicze.

Nie wymodliliśmy Teosiowi życia i zdrowia. Zmarł 1 marca 1991 r.

15. Na pogrzeb przyszły setki, jeśli nie tysiące. Kondukt szedł od św. Stanisława Kostki aż na Powązki, długi, skulony od marcowego zimna, smutny.

I w tym wijącym się, ludnym pochodzie mówiono, że może gdyby Teoś był słabszy, to – znów może – odpuściłby choć na chwilę tę podziemną, a potem legalną harówkę, więc żyłby, cholera, nie byłoby tego konduktu.

Gdyby bardziej dbał o siebie, częściej mówił “ja”, może pogotowie udzieliłoby mu skutecznej pomocy.

Że był tak bardzo zwyczajny, choć pochłaniały go rzeczy niezwykłe.

Że potwornie fałszował, gdy przy gitarze śpiewał szanty o starym Johnie, który miał długą brodę i krótką fajkę lub odwrotnie.

Że miał niezwykły dar zjednywania sobie ludzi.

Wybaczał błędy, bo Bóg dał mu rzadką cnotę tolerancji.

Lubił bankietować.

I kokietować, nawet damę tak wiekową jak moja Babcia.

Rósł od pochwał, lecz nie oczekiwał nagrody. I kurczył się przy najmniejszej krytyce.

W podziemnej pracy zakładał sobie stachanowskie normy.

Poświęcał się rzeczom i sprawom, które wcale nie musiały zwyciężyć. Pewnie dlatego był w odrodzonej “Solidarności” coraz bardziej smutny (Teoś smutny? Toż to czysty idiotyzm!). I, choć otoczony tłumem ludzi, samotny.

Że szkoda go, tak bardzo szkoda.

Zbyszek Bujak powiedział nad grobem: – Ty byłeś najprawdziwszą legendą tego okresu. Gdyby chcieć nakręcić piękny, a jednocześnie prawdziwy film, to Ty i tylko Ty powinieneś być bohaterem tego filmu. Bo w Tobie, jak w soczewce, zbiegało się wszystko, co najciekawsze i najlepsze w “Solidarności”.

W tekście wykorzystałem rozmowy z filmu dokumentalnego “Teoś” zrealizowanego przez Pawła Woldana i fragmenty wywiadu dla “Gazety” z 1989 r. przeprowadzonego przez Annę Bikont. Korzystałem również z tekstu “Regionalny Komitet Wykonawczy regionu Mazowsze 1981-86” autorstwa Andrzeja Friszkego oraz z archiwum domowego Doroty Przyłubskiej-Klincewicz

Tekst pochodzi z Internetowego Archiwum Gazety Wyborczej . Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie w jakiejkolwiek formie bez odrębnej zgody Wydawcy zabronione.

© Archiwum GW 1998,2002,2004